نيمه تيرماه هر سال يادآور يكى از حماسه هاى تاريخى ايرانيان است كه توسط بابك خرم دين سردار ايرانى در خطه آذربايجان به وقوع پيوسته و در تاريخ ايران ثبت و ضبط شده است.دژ بذ يا قلعه بابك در سال هاى آغازين استيلاى اعراب بر ايران، يكى از پايگاه هاى مهمى بود كه ايرانيان در گوشه گوشه سرزمين پهناور ايران جهت دفاع از حقوق خود به كار گرفتند.بابك خرم دين با يارى بسيارى از ايرانيان خطه آذرآبادگان به دادخواهى از ستم هايى كه به مردم ايران رفته بود، سال ها خواب خوش را بر چهره خلفاى عباسى و دست نشاندگان آنها حرام كرد.

امروزه با توجه به كم توجهى مشهودى كه نسبت به شناخت رخدادهاى تاريخى و مفاخر ملى ايرانيان وجود دارد، دو ديدگاه متفاوت درباره بابك، چهره واقعى و قيام او را در اذهان مخدوش كرده است. گروهى او را به عنوان قهرمان انحصارى مردم آذرى زبان معرفى مى كنند و عده اى ديگر اين چهره تاريخى را به عنوان فردى بى دين، لامذهب و ... مورد شديد ترين انتقادها قرار مى دهند.واقعيت امر بر مبناى كنكاش هاى بى طرفانه تاريخى اين را نمايان مى سازد كه بابك خرم دين از يك سو نه متعلق به قومى خاص و از سوى ديگر نه يك چهره ضددين بلكه به عنوان يك ايرانى آزادى خواه با فداكارى و رشادت هاى بسيار به عنوان نماينده طيف گسترده اى از مردم ايران عليه حكومت جبار زمان، به پا خاست.

او در طول بيش از بيست و دو سال دامنه گسترده طرفداران خود را تا خراسان، مازندران، اصفهان و همدان هم گسترش داد و در راستاى احياى هويت ملى ايرانى كوشش بسيار كرد.بررسى اوضاع تاريخى ايران در دو سده آغاز اسلام و عملكرد ايرانيان علاوه بر اينكه سبب برجسته شدن نقش قيام هاى مردمى در استقلال هويتى ايرانيان است بلكه بخشى از تاريخ پرفراز و نشيب اين مرزو بوم را كه متاسفانه به دلايل گوناگون كمتر به آن پرداخته شده است نيز آشكار مى سازد. از سويى ديگر معرفى چهره هايى نظير بابك خرم دين، ابومسلم خراسانى، مازيار و ساير سرداران ايرانى و رنج هايى كه ملت ايران جهت حفظ استقلال فرهنگى و سياسى خود متحمل شده اند، مى تواند به عنوان الگويى براى دستيابى به وفاق ملى بين تمامى اقوام ايرانى تلقى شود.

در اين مقاله فضاى حاكم بر ايران در سده هاى نخستين ورود اعراب و نيز عملكرد سرداران ايرانى به ويژه بابك و طرفدارانش را به اجمال تشريح خواهيم كرد، تا بخشى از خلأهاى اطلاعاتى كه از گذشته ما وجود دارد، به ويژه براى جوانان جبران شود.

•اوضاع ايران در دو سده نخست هجرى

پس از آخرين نبرد سپاه عرب با ايرانيان در نهاوند كه در سال ۲۱ هجرى قمرى يا ۶۴۲ ميلادى با شكست ايران پايان يافت، ساير مناطق ايران از جمله همدان، آذربايجان و به دنبال آن كاشان، رى، اصفهان و استخر هم به تسلط اعراب درآمد و از اين روى اعراب اين پيروزى را به عنوان «فتح الفتوح» ناميده اند.اعراب پيش از اين به عنوان بخشى از مردم امپراتورى بزرگ ساسانى در گستره جغرافيايى مرزهاى ايران حضور داشتند.

بنى اميه بر مبناى گرايش هاى عربى جاهلى و نه بر مبناى تعاليم مبين اسلام پايه حكومت خود را بر اصل سيادت اعراب نسبت به ساير اقوام بنا نهاده بود و ساير مردم و حتى مسلمانان غيرعرب را موالى مى ناميد كه اين افراد از حقوق ساده شهروندى در آن روزگار از جمله ساخت و به كارگيرى سلاح و حتى نشستن بر اسب محروم بودند. (دو قرن سكوت، عبدالحسين زرين كوب)

اعراب با اين بهانه كه پيغمبر اسلام از ميان عرب ها برخاسته و زبان قرآن عربى است، ادعا مى كردند، مردم عرب بر همه اقوام جهان برترى دارند، بدون توجه به اينكه نص صريح قرآن كريم به صراحت مى فرمايد: «گرامى ترين شما در نزد خداوند آن كس است كه پرهيزگارتر باشد.» و يا در آيه ۱۳ سوره الحجرات آمده است: «اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شعبه ها و قبيله ها كرديم تا يكديگر را بشناسيد.» و پيامبر گرامى اسلام هم گفته بود: «عربى بر عجمى هيچ برترى نيست مگر به پرهيزگارى.»

از سويى با گسترش نهضت شعوبيه كه براساس آيه پيش گفته سوره حجرات در ميان ايرانيان شكل گرفت مردم ايران به شدت در برابر مظالم خلفا ايستادگى مى كردند و به مخالفت برمى خاستند. با علايق زيادى كه مابين ايرانيان و خاندان نبوت ايجاد شده بود، قيام مختار ثقفى كه به خونخواهى از شهادت سالار شهيدان امام حسين(ع) صورت گرفت فرصت مناسبى بود براى زورآزمايى ايرانيان در برابر دستگاه خلافت.

از سويى ديگر قيام هاى مذهبى زيدبن على بن حسين (نوه امام حسين(ع)) و يحيى بن زيد فرزند ايشان توسط ايرانيان به شدت حمايت شد و مردم خراسان با رهبرى ايشان توانستند ضربات سختى را به پيكره حكومت ظالم وارد آورند. اين در حالى بود كه هركس در برابر جفاى خلفا نفس بر مى آورد به عنوان كافر و زنديق متهم و خونش حلال شمرده مى شد. به دنبال اين وقايع خروج سياه جامگان به رهبرى ابومسلم خراسانى به عنوان نقطه عطفى در قيام عمومى مردم ايران تلقى مى شود كه البته با خيانت حاكمان عباسى كه با كمك ايرانيان جايگزين بنى اميه شده بودند همراه شد و خون ابومسلم پس از پيروزى و استقرار نظام جديد به ناحق ريخته شد.

سنباد ديگر سردار ايرانى از دوستان ابومسلم بود كه به خونخواهى از او برخاست. همچنين از سرداران ديگر ايرانى مى توان به سپهبد خورشيد اشاره كرد كه در سال ۱۴۱ هجرى قمرى در طبرستان علم شورش و مخالفت با بيگانگان را برافراشت كه خلفا با خشونت و قساوت آن را سركوب كردند. در سال ۱۵۰ هجرى هم بهافريد و استادسيس در خراسان و شهرهاى هرات، بادغيس و سيستان قيامى را آغاز كردند كه با همراهى سيصدهزار نفر از مردم ايران همراه بود. همچنين در سال ۱۶۰ هجرى مردم اميدوار كوه مازندران با فرماندهى ونداد هرمز و سپهبد شروين و مصمغان و لاش بر ضد حكومت به پا خاستند...

•بابك و قيام خرم دينان آذرآبادگان

در سال هايى كه تمامى مناطق ايران تحت سلطه خلفا بود آيين خرمى به عنوان شاخه اى از دين مزدكى در مناطقى از ايران از جمله گرگان، ديلمان، آذربايجان، ارمنستان، همدان، دينور، رى و اصفهان پيرو داشت. خرم دينان ايرانى در طول بيش از ۶۱ سال از سال ۱۶۲ تا ۲۲۳ هجرى قمرى عليه حكومت جابر عباسى سر به شورش برداشته و با يكى از طولانى ترين و مهم ترين قيام هاى ملى ايرانيان منطقه تاريخى آذرآبادگان را كه به آذربايجان تغيير نام داده شده بود، براى دشمنان ستمگر مردم ايران ناامن كرده بودند.

بابك خرم دين كه در سال ۲۰۰ هجرى جانشين جاويدان بن شهرك شد، سردارى شجاع و هوشمند بود كه طى سال ها شورش و آشوب مزدكيان و خرم دينان را برعليه حاكمان ستمگر رهبرى كرد.به گونه اى كه در كتاب «اخبار الطوال» دينورى آمده است، بابك از فرزندان «مطهر» دخترزاده ابومسلم خراسانى بوده است.۲۲ سال جنگ هاى نامنظم و پارتيزانى مابين ايرانيان منطقه آذرآبادگان، با رهبرى بابك و لشكريان خليفه، موجب شد، بنى عباس شش بار والى آذربايجان را به دليل شكست هاى پى درپى تغيير دهند كه اين افراد عبارت بودند از:

۱- حاتم بن هرثمه بن امين (۲۰۳ قمرى)

۲- عيسى بن محمد بن ابى خالد (۲۰۵ قمرى)

۳- على بن صدفه (۲۰۹ قمرى)

۴- ابراهيم بن ليث بن فضل (۲۱۱ قمرى)

۵- على بن هشام (۲۱۴ قمرى)

۶- عجيف بن عنبسه (۲۱۷ قمرى)

• موقعيت جغرافيايى قلعه بابك

مركز استقرار بابك و طرفداران او «دژ بذ» بوده است كه با نام هاى قلعه جاويدان، قلعه جمهور و قلعه بابك نيز مشهور است. اين دژ با ۲۳۰۰ تا ۲۶۰۰ متر ارتفاع از سطح دريا در ۱۶ كيلومترى جنوب غربى شهرستان كليبر واقع شده است. اين دژ تسخيرناپذير دره هايى پرشيب به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر در اطراف دارد و تنها از يك سو با يك راه دالان مانند باريك به طول ۲۰۰ متر قابل عبور است. دژ بذ يا قلعه بابك كه احتمالاً در دوره ساسانيان ساخته شده در سه طبقه از يك تالار اصلى و هفت اتاق در اطراف آن تشكيل شده است.

شرايط طبيعى منطقه و كوه هاى سخت گذر كه در زمستان، سرما، برف و كولاك شديد را به همراه داشت همزمان با حمايت گسترده نهضت مردمى و دهقانى منطقه از بابك به شدت روحيه سپاهيان خليفه را تضعيف مى كرد.سرداران مامون و بعد معتصم عباسى در طول ۲۲ سال ۳۹ بار به سركردگى زبده ترين سرداران جنگى خود به قلعه بابك تاختند ولى تمامى اين حملات ناكام ماند و اين جنگ هاى فرسايشى كشته هاى زيادى را براى آنان به دنبال داشت. در اين مدت زمان طولانى، حاكمان ظالم عباسى به رغم تعويض پى درپى فرماندهان و سربازان و تعلق مزد و پاداش هاى خوب به آنها نتوانستند در سرنوشت جنگ تغييرى ايجاد كنند.

براساس نوشته كتاب سياستنامه خواجه نظام الملك طوسى، «خرم دينان در سال ۲۱۲ در منطقه اصفهان، كرج و برخى جاهاى ديگر خروج كردند و باطنيان هم به آنها پيوستند. قيام بى سابقه اى در ايران و به ويژه مناطق اطراف آذربايجان شكل گرفت كه دامنه آن به همدان، ارمنستان و اران هم كشيده شد.»اين همه به اين دليل بوده است كه ماموران خليفه ظلم هاى زيادى را در تمامى مناطق ايران عليه مردم مرتكب مى شدند.در سال ۲۱۸ قمرى مبارزه و جنگ به اوج خود رسيد و پارس، اصفهان، آذربايجان، جبال (مناطق مركزى ايران) و داغستان منطقه جنگى اعلام شد و از سوى ديگر در سال ۲۱۹ در بخشى ديگر از ايران، مازيار هم در طبرستان سر به شورش برداشت و عليه حاكمان جور قيام كرد.

در اين ميان مامون مرد ولى معتصم كه خليفه اى خونريز و بسيار بى رحم و خشن بود جانشين مامون شد و دور دوم جنگ هاى ايرانيان با حكومت خلفا آغاز شد.با توجه به اينكه شكست بابك كار آسانى نبود براى دستگاه خلافت پيروزى بر بابك بزرگ ترين افتخار تلقى مى شد.معتصم به دنبال فردى بود كه بتواند اين مهم را به انجام رساند و در آن شرايط، افشين به عنوان يك اميرزاده ايرانى كه رياست نيروهاى نظامى خليفه را به عهده داشت، بهترين گزينه بود. اجداد افشين از زمان هاى دور بر منطقه اسروشنه در منطقه ورارود حكومت مى كردند و خانواده افشين در دستگاه حكومتى عباسى هم از مناصبى برخوردار بودند. جنگ هاى افشين با بابك كه از سال ۲۲۱ هجرى قمرى شروع شد، حدود سه سال به طول انجاميد.

از نيت واقعى افشين در نبرد با هم ميهنش اطلاعى در دست نيست.برخى مورخان معتقدند با توجه به قدرت روزافزون خاندان طاهريان به ويژه عبدالله طاهر در خراسان و رقابتى كه بين افشين (به عنوان فردى كه اجدادش از فرمانروايان خراسان بوده اند)، و عبدالله وجود داشت، افشين مجبور بود جهت جلوگيرى از گسترش قدرت طاهريان و به دست گرفتن هرچه وسيع تر و سريع تر قدرت جهت جلب اعتماد خليفه، در جنگ با بابك پيروز شود.

•فرجام كار بابك

افشين سردار ايرانى دستگاه عباسى به عنوان آخرين فرمانده خليفه و سردار جنگ با بابك خرم دين در طول سه سال نبردهاى متعدد از انواع راهكارها و حربه هاى جنگى استفاده كرد تا در نهايت در سال ۲۲۳ قمرى توانست، با حيله اى بابك را به خارج از قلعه بذ كشانده و او را دستگير كند و دست بسته در اختيار خليفه قرار دهد.از سوى ديگر مازيار سردار طبرستان هم پس از هفت سال فرمانروايى در طبرستان با خدعه و نيرنگ برادرش كوهيار، دستگير شد و بالاخره در سال ۲۲۴ هجرى به قتل رسيد و عبدالله طاهر حاكم خراسان پس از اينكه او را تسليم خليفه كرد، امارت سرزمين هاى شمالى طبرستان و ديلمان را نيز به محدوده حكومتى خود اضافه كرد.بابك را پس از دستگيرى به امر خليفه بازجويى و محاكمه كردند.

بابك وقتى با معتصم روبه رو شد، در نهايت دليرى، خليفه عباسى را تحقير كرد و معتصم چنان عصبانى مى شود كه دستور مى دهد يك دست بابك را قطع كنند و سپس دست ديگر و پاهاى بابك را به تدريج قطع كردند تا با سخت ترين وضع ممكن جان دهد. معتصم عباسى بعد از اين وقايع با توجه به لياقت هاى افشين و قدرت روزافزون او به افشين بد گمان شد و در نهايت او را هم به زندان انداخت و او نيز بر اثر شدت گرسنگى با درد و رنج فراوان جان داد.خليفه عباسى فرمان داد جنازه هاى افشين و مازيار را همچون بابك در بيرون شهر بغداد به دار بياويزند و سال ها جنازه ها به همين شكل در معرض ديد عموم بود تا در نهايت به اسكلتى تبديل شد.

معتصم عباسى پس از مرگ بابك، مازيار و افشين و بر دار آويختن آنها جشنى به پا ساخت و با دعوت بزرگان، اميران و ديوانيان سرشناس بارعام شكوهمندى ترتيب داد كه در آن شاعران دربارى قصيده هايى در مدح معتصم سرودند و رامشگران و خنياگران، نغمه هاى شورانگيز خواندند... در تذكره سياست نامه خواجه نظام الملك طوسى آمده كه «معتصم به قاضى يحيى گفت: امروز خداوند عزوجل نعمت هايى چند به من ارزانى داشته كه اين نعمت ها دختران بابك و مازيار و شاه روم هستند كه هر سه از دشمنان من بودند و اكنون اسكلت آنها در كنيسه در فضا معلق است.»

•بازگشت به ريشه

از آنجا كه ظلم و ستم هيچ گاه پايدار نمى ماند، عاقبت دوران حاكمان ستمگر بنى عباس نيز در ايران به پايان رسيد. از فتح نهاوند در سال ۶۴۲ ميلادى تا فتح همدان توسط «مرداويز» سردار ايرانى در سال ۹۳۱ ميلادى به طور دقيق ۲۸۹ سال طول كشيد. مرداويز سپس كاشان و اصفهان را هم تصرف و اصفهان را به عنوان پايتخت اعلام كرد.

او بلافاصله سنت هاى كهن نظير جشن نوروز، جشن سده و جشن مهرگان را كه بيش از دو قرن ممنوع اعلام شده بود، به رسميت شناخت و در ترويج و گسترش فرهنگ ايرانى همت گماشت. سرانجام خاندان هاى ايرانى نيز دوباره توانستند به تدريج قدرت را در مناطق مختلف ايران از آن خود كنند و حكومت هاى صفاريان و سامانيان به عنوان نخستين حكومت هاى ايرانى پس از حدود دويست سال در خاك ايران مستقر شدند و بدين ترتيب استقلال دوباره ايران براى ملت باستانى ايران شكل گرفت.

•كوتاه سخن اينكه

۱- مبارزات بابك و خرم دينان به عنوان يكى از قيام هاى متعدد ايرانيان از نظر مقياس پردامنه ترين و طولانى ترين و از نظر تاريخى تأثيرگذارترين قيام بر روحيه مردم ايران بود كه عليه دستگاه خلافت در سده هاى نخست هجرى انجام شد و توانست، جنبش هاى پراكنده مردمى را متحد كرده و توده مردم را عليه حاكمان جور عباسى بسيج كند. هدف نهايى اين قيام نه به زعم بعضى افراد غيرملى تنها آزاد كردن منطقه آذرآبادگان (چرا كه آذربايجان همواره بخشى از ايران محسوب مى شده) بلكه رهايى همه ايران از چنگ بيدادگران بوده است.

۲- اغلب مورخان حكومت عباسى بابك را ملحد و كافر و... معرفى كرده اند. واقعيت آن است كه دغدغه خليفه حفظ دين نبود، بلكه به دليل سلطه گرى ها، زراندوزى هاى خود و به بهانه اسلام هر فردى كه برخلاف اين حاكمان برمى خاست، به الحاد و كفر متهم مى گرديد. اين در حالى بود كه اكثر خلفاى اموى و عباسى افرادى عياش، حيله گر و سفاك و خونخوار بودند كه از هرگونه عمل ضدانسانى فروگذار نمى كردند. به گونه اى كه خاندان بنى اميه پس از دوران كوتاه حكومت امام على(ع) با انواع حيله ها، دسيسه ها و پيمان شكنى ها قدرت را به دست گرفت.

اين خاندان طى ۱۱۱ سال حكومت ماجراهاى تكان دهنده اى را رقم زدند كه از آن جمله مى توان به شهادت امام حسن(ع)و تيرباران كردن پيكر مطهر آن بزرگوار و شهادت مظلومانه امام حسين(ع) اشاره كرد كه تمامى اين اعمال با نام دفاع از اسلام صورت مى گرفت.

خاندان بنى عباس هم در طول سال ها حكومت جهت كسب قدرت و ثروت و عيش ونوش، ساير امامان شيعه را نيز يكى بعد از ديگرى به شهادت رسانده اند.

۳- از ديگرسو برخلاف نظر مورخان مغرض كه بابك و پيروان او را ملحد و كافر، حاصل ارتباط نامشروع و غيره خوانده اند، براساس اسناد تاريخى موجود، حتى برخى مسلمانان و شيعيان ايرانى نيز در كنار خرم دينان گرد آمده بودند و با هدف مشتركى كه اصول آن بر مبناى ميهن دوستى، ظلم ستيزى، آزادى خواهى، عدالت طلبى و مساوات جويى استوار بود عليه بيدادگران مقاومت كرده اند.

۴- با بررسى هاى تاريخى مى توان نكات آموزنده بسيارى را از قيام هاى ملى ايرانيان به ويژه بابك دريافت.

به رغم برخى ديدگاه هاى موجود كه در آنها با تعصبى عجيب سعى شده چهره اى زشت از بابك نشان داده شود و علاوه بر آن در باب اين قيام افسانه هايى جعل شده كه مشخص است غرض و نيت خاصى به دنبال آن بوده است، اين نكته انكارناپذير است كه شعله فرهنگ و تمدن هزاران ساله ايران هيچ گاه به طور كامل خاموش نشده است.

۵- كوتاهى مسئولان فرهنگى و رسانه هاى همگانى در آشنا كردن مردم ايران به ويژه نسل جوان نسبت به مفاخر ملى سبب گرديده بسيارى از مردم ما از وجود چنين چهره هاى فداكارى در عرصه تاريخ سياسى مملكت بى خبر بمانند و در عوض اين بى توجهى موجب شده تا گروه هاى تجزيه طلب قومى از اين خلاء اطلاع رسانى بهره برده و قهرمانان ملى و تاريخى ما را به عنوان قهرمانى قومى جا بزنند. به همان گونه كه تركيه و جمهورى آذربايجان در پناه خلاء فعاليت هاى فرهنگى ايران در باب قيام خرم دينان همه ساله ضمن برگزارى آيين هاى متعدد و مفصل تبليغى براى خود، سعى مى كنند قيام بابك را مصادره قومى كنند.

۶- در پايان بايد اشاره كرد كه عدم توجه كافى به مسائل ملى و عدم سرمايه گذارى مناسب در آشنا كردن ايرانيان با پيشينه خود ضمن ايجاد بحران هويتى در نسل جوان سبب شده اذهان بسيارى از جوانان بدون شكوفايى، به مسيرهاى غلط فكرى و اخلاقى گرايش پيدا كرده و به هرز برود كه شايسته است دستگاه هاى مسئول همان گونه كه به دردهاى مسلمانان تمام دنيا با جديت رسيدگى مى كنند، مسئله پاسداشت هويت و منافع ملى ايران را هم به صورت هاى مختلف در گوشه اى از برنامه هاى خود جاى دهند تا نسل هاى آينده نيز قضاوت مناسبى پيش رو داشته باشند.  .